Op dit stukje Flevoland woonden honderden mensen, nu ligt er alleen gras

NOORDOOSTPOLDER • Za 16 december 2023 | 8:00 • Zaterdag 16 december 2023 | 8:00

Tegenwoordig kun je heel makkelijk naar Schokland rijden of fietsen en daar genieten van het prachtige uitzicht. Vroeger was Schokland een eiland, met levendige handel. Al was het leven er zeker niet altijd makkelijk. In dit artikel lees je hoe het oorspronkelijke dorp Emmeloord veranderde in een stuk grasland, maar hoe de naam Emmeloord nu nog steeds voor herkenbaarheid in de polder zorgt.

In het tv-programma Tot op de Bodem onderzoeken Jaap van den Biesen & Marvin Hop waarom dingen in Flevoland zijn zoals ze zijn. Want: Is hier niet over elke centimeter nagedacht?

Bekijk hier de aflevering van Tot op de Bodem over Oud-Emmeloord:

Vroege bewoning
De omgeving van Schokland was aanvankelijk een moerassig veengebied, met her en der een heuvel. Maar het water van de Zuiderzee rukte op en sloeg delen van het land weg. En zo ontstond rond 1450 in de Zuiderzee het eiland Schokland.

Schokland was verdeeld in twee delen: Het protestantse Ens en het katholieke Emmeloord. Opvallend was dat Ens behoorde tot Overijssel, terwijl Emmeloord onder het gewest Holland viel.

Terpen
De Zuiderzee was soms erg woest, waardoor grote delen van het eiland werden weggeslagen. Bewoners gingen daarom gebieden ophogen en zo ontstonden er terpen. "Op een gegeven moment zijn alle inwoners samen gekomen en hebben ze één grote terp aangelegd. Dat werd het eerste Emmeloord", weet Yftinus van Popta. Hij is maritiem archeoloog, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Dit is een kaart van Schokland uit 1811, met rechtsonder Oud-Emmeloord:

Oud-Emmeloord was één van de armste plekken in Nederland. Rond 1700 was het eiland zo klein geworden dat er geen landbouw meer mogelijk was. Ook dieren houden werd moeilijk op het eiland. Inwoners gingen zich daarom steeds meer richten op visserij.

Maar ook dit leverde niet de gewenste inkomsten op. "Een onderwijzer en een pastoor van Oud-Emmeloord kwamen tot de conclusie dat de toestand op het eiland onhoudbaar was geworden.", vertelt Theo Grootjen van de Schokkervereniging. Deze vereniging is opgericht om de geschiedenis van Schokland en van haar bewoners en nazaten te bevorderen en in stand te houden.

Emelwerth, Emeloirt, Emmeloord
Er was dus honderden jaren geleden al een 'Emmeloord' in het gebied waar nu de Noordoostpolder is. Maar de naam werd aanvankelijk wel heel anders geschreven. Eerst heette het dorpje Emelwerth. Eém betekent 'natuurlijk waterverloop' en duidt op de aanwezigheid van een rivier zoals bijvoorbeeld de Eem. Werth staat voor 'terp'.

De naam veranderde vervolgens langzaam in Emeloirt. Oirt betekent punt. De verandering van Werth naar Oirt had waarschijnlijk te maken met de geleidelijke afbrokkeling van het eiland.

Ontruiming
Koning Willem de derde gaf uiteindelijk opdracht om Schokland en daarmee ook Oud-Emmeloord definitief te ontruimen. Op 16 december 1858 werd de Wet tot ontruiming van Schokland aangekondigd in de Staatscourant. Op 1 juli 1859 moesten de inwoners definitief vertrekken. Hun huis moesten ze afbreken, om te voorkomen dat ze later zouden terugkeren.

Op de laatste boten die die dag vertrokken, zaten ook de voorouders van Theo Grootjen. "De voorwaarde was: Vertrek. Neem je afgebroken huis mee. En kom nooit meer terug."

Dit zijn foto's van een nog niet ingepolderd Oud-Emmeloord tussen 1900 en 1920:

Wist je dat?
Schokland werd in 1811 een zelfstandige gemeente. Nederland werd op dat moment geregeerd door de Fransen. En die besloten onder meer het gemeentelijk systeem om te gooien. Tussen 1811 en 1859 zijn er in totaal drie burgemeesters geweest op het eiland.
1811 - 1827 Lucas Siedel
1828 - 1831 Hendrik August Willem Streithorst
1831 - 1859 Gerrit Jan Gillot

Het leven op Oud-Emmeloord
Theo Grootjen van de Schokkervereniging weet te vertellen dat het leven op Oud-Emmeloord erg zwaar was. Dit kwam vooral door de armoede en de constante dreiging van de zee. Er is veel bekend over hoe en waar de mensen destijds leefden. Dat komt doordat het pas opgerichte Kadaster (1832) ook vroeger alles al goed in kaart bracht.

Zo staat er per huis geschreven wie waar woonde. Er was op Schokland een gemeentehuis, een school, een bakker, een begraafplaats en een kerk met pastorie. De voorouders van Theo woonden op 'perceel 70', het meest noordelijke huisje op Emmeloord.

Dit is een kaart van waar Oud-Emmeloord ligt op basis van de huidige kaart:

Ben je benieuwd wie waar woonde op Oud-Emmeloord? Waar de school stond en de kerk? Kijk dan op deze link voor een gedetailleerde kaart.

Volgens Grootjen woonden mensen in kleine huisjes, dicht op elkaar. "Boven hingen dan de vissersnetten te drogen. Er werd vis gegeten, of voedsel dat naar het eiland werd gebracht. De mensen waren arm. Ze hadden gewoon bijna niks."

Tegeltjeswijsheden
Schokkers waren wel heel zuinig op hun schaarse bezittingen, weten ze in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Daar liggen verschillende voorwerpen die van het eiland afkomstig zijn. Daarbij zijn ook tegels met teksten. Conservator Laura Roscam Abbing legt uit: "Deze tegels komen van een schouw van een woning die eerst op Schokland stond. Daarna werd die in zijn geheel opnieuw opgebouwd in Kampen. Nu staat het huis hier in het museum."

Volgens de conservator waren de tegels voor de Schokkers erg belangrijk. "De schouw was het middelpunt van het huis. Daar kregen ze warmte vandaan. Hij was mooi versierd en die tegels geven aan wat mensen destijds belangrijk vonden". Veel teksten op de tegels gaan over de visserij en het geloof.

In 1942 viel de Noordoostpolder droog. Daarmee werd ook Schokland onderdeel van de nieuwe polder. In 1995 werd het als eerste Nederlandse monument op de werelderfgoedlijst van UNESCO gezet. Schokland staat daarmee symbool van de strijd van de Nederlander tegen het water.

Nog niet uitgelezen? Bekijk dan deze artikelen eens:

Nog niet uitgekeken? Kijk hier de aflevering over Hollywood in de polder terug:

WhatsApp ons!
Heb jij een tip of verbetering? Stuur de redactie van Omroep Flevoland een bericht op 0320 28 5050 of stuur een mail: rtv@omroepflevoland.nl!